O, ilin payızında mən orta məktəbə yollandım.  Çünki artıq 7 yaşım var idi.  Müəlliməmiz çox sadə bir müəllim idi.  Hər gün sübh oyanıb dərsə getməyim məni qürurlandırmaqla bərabər həm də çox yorurdu.  Artıq küçəmizə də həsrət qalmışdım. Günlər beləcə gedir, mən isə küçəmizi unudub,məktəbimizdə yeni dostlar tapmışdım.  Daha sapandımın yerinə əlimdə kitab-dəftər tuturdum.  Məktəbə təzə öyrənmişdim ki,atamın cəbhəyə getməsi, həyatımda yeni mərhələnin başlanmasına səbəb oldu.  Çünki mən ailənin böyük övladı idim.   Artıq bəzən ailənin bəzi yükləri mənim çiyinlərimə düşürdü.  Yaxşı yadımdadır, atamın anama qəfil “Mən cəbhəyə gedirəm” deməsi, anamın bu xəbərdən gizli, səssiz ağlaması və mənim həmin gündən uşaqlıq həyatımın sona çatması.  O gün mən uşaqlığıma “əlvida” dedim.  Sonralar atamla görüşlərimizin birində “Sənə güvənirəm, oğlum” deməsi, çiyinlərimə düşən yükün məsuliyyətini daha da artırdı.  Əslində daxilimdə atamla çiyin – çiyinə döyüşmək istəyi vardı.  Onun yanında ola bilmədiyim üçün özümü qınayır və utanırdım.  Atamın vaxt tapdıqca məktəbə gəlməsi və mənim təhsilimlə maraqlanması məni, bu hisslərin ağırlığından qurtarırdı.  Anlayırdım ki, mənim yaxşı təhsil almağım, müəllimlərimin mənim haqqımda verdikləri, müsbət rəylər atamı qürürlandırır. Müharibə dövrünün başqa ailələri kimi bizim ailəmizin də çəkdiyi əzab – əziyyətlərə baxmayaraq, hər kəsin atama “Sizinlə fəxr edirik” deməsi bütün əziyyətlərimizi unutdururdu.M  ən əsgər formasının və bu formanı üzərində daşıyan şəxsin xalqımız üçün nə qədər dəyərli olduğunu dərk etmişdim.Amma b  əzən də düşünürdüm ki, görəsən mənim və anamın həyatı necə olacaq.Çünki anamın göz yaşl  arı, hər dəfə qapı döyüləndə qapıya səksəkəli baxması mənim uşaq qəlbimi göynədirdi.Bir yandan da maddi ehtiyac, h  ər şeyin qıtlığı daha da dözülməz idi.Bir neç  ə şagirdin 1 kitabdan dərs hazırlaması da, müharibənin gətirdiyi çətinliklərdən biri idi.M  ən dərslərimi yaxşı oxuduğum üçün əldə etdiyim kitablara da məsuliyyətlə yanaşırdım.B  əzən kitablarımı qonşu uşaqlarına dərs hazırlamaq üçün verəndə bərk – bərk tapşırırdım ki, kitabla ehtiyatlı davransınlar.Düzdür, onlar bu h  ərəkətimdən hərdən inciyərdilər.Amma bu inciklik çox sürm  əzdi.Çünki, bu h  ərəkəti nə üçün etdiyimi məndən yaxşı anlayırdılar. Müharibə başlayan gündən evimizdə kədər hökm sürürdü.Sanki evimizd  ə qara xəbərlər əsirdi.Müharib  ə başlayandan evlərdə çörəkdə azalmışdı.Çör  ək növbələrini görəndə ürəyim sıxılırdı.Saatlarla çör  ək növbələri uşaq qəlbimə çox zərər vururdu.İnsanların gec  ə yarısından növbəyə dayanması və bəzən də çörək almadan evə dönməsi qəlb ağrıdan hadisələr kimi yaddaşıma həkk olunurdu.İnsanların üzünd  ə kədər ifadəsi var idi.B  əlkə də mənə elə gəlirdi.Amma üzl  ərində gülüş yox idi.Çünki qıtlıq idi. Çör  ək maşını gəlməyi ilə boşalmağı uzun sürməzdi.B  əzən növbədə dayananlara çörək çatmazdı.M  ənə çörək çatmayanda özümdə nə edəcəyimi bilmirdim.Çör  əyin bizə çatmadığı günlərdə, anam qaz sobasının üstünə su ilə dolu bir vedrə qoyardı və bu vedrənin ağzına aşsüzən yerləşdirərdi.Sonra d  əsmala bükülmüş quru çörəkləri aşsüzənə qoyardı.Su qaynadıqca, yuxarıya qalxan isti buxar çör  əyi yumşaldardı və biz həmin gün o çörəklə qidalanardıq.

    Müharibədə bitmək bilmirdi.  Artıq getdikcə yaşadığımız ərazidə çoxu bizi əsgər ailəsi kimi tanıyırdı.  Bir neçə aydan sonra əsgər ailələrinə növbədən kənar çörək almaları üçün xüsusi vəsiqə verdilər.  Amma vəsiqənin hər gün cibimdə olmasına baxmayaraq, mən yenə çörək növbəsinə dayanardım və növbədə dayananların məni tanımaması üçün başımı aşağı salardım.  Çox vaxt növbədə dayananlardan kimsə məni tanıyar və satıcıya işarə edərək deyərdi: “Bu, əsgər ailəsindəndir”.  Onların mehriban baxışları altında, mən xəcalət çəkərdim.  Əsgər ailəsi olmağıma baxmayaraq, çörəyi növbədən kənar almağım məni utandırardı.  Qadınların, qızların növbədə dura – dura növbəsiz çörək almağımı uşaq qüruruma sığışdıra bilmirdim.  Amma satıcı qadın mənim daxili dünyamdan xəbərsiz idi.  O çox vaxt məni qəzəblə çağıraraq, “Pulunu ver, neçə çörək istəyirsən?” deyərdi, mənə səslənərdi.  Məndə sakitcə çörəyimi alıb evə dönərdim.  Evə çatanda isə qapının ağzında anamın qəmli baxışları ilə rastlaşardım. O, baxışların önündə qürürla dayanardım.  Qürurumun səbəbi isə, əlimdə tutduğum çörəklər olardı. Sonra dərs oxumağa keçərdim, çünki qarşıma çıxan çətinliklərin və sınaqların elm ilə həll olunacağını bilirdim.

  Amma bəzən fikirlər məni öz ağuşuna alırdı.  Beyinimdə o qədər fikirlər var idi ki, bu fikirlərdən biri anamın bu dərdlərə sakitliyi və çətin güzaranımız idi.  Bəzən də, qapımıza qorxa-qorxa baxırdım.  Çünki son vaxtlar qapımızın aramsız döyülməsi məni də səksəkəyə salmışdı.  Hər qapı döyüləndə, həyəcanla və təlaşla qapıya tərəf gedərdim.  Bu dəfə də gələn şəxsin atam deyil, başqasının olduğunu görəndə, narazılıqla o, şəxsin üzünə baxardım.  Məndən fərqli olaraq, anam evimizə gəlib-gedənləri, xoş üzlə qarşılayardı.  Gələnlər arasında qohumların atam haqqında mənfi, bəzilərinin isə, əksinə müsbət fikir söyləməsinin şahidi olardım.  Bəzilərinin də, “bu müharibəyə gətmək nəyə lazım idi?” deməsi, mənim uşaq qəlbimdə bu sözü deyənlərə qarşı qəzəb hissi oyadardı.  Anam isə sadəcə, təmkinlə gülümsəyərək deyərdi,”bu getməsin, o, getməsin, bəs kim getsin?”  Mən isə danışılan söhbətlər əsnasında yerimdə qurdalanardım.  Nə isə demək istəyərdim.  Anamın xoş baxışları isə, mənə sakit olmağı əmr edərdi.  Sanki, Qarabağ bizim evimizdə idi.  Atamı görə bilməyənlər, anama elə suallar verirdilər ki, sanki anamda atamla bərabər cəbhədə döyüşür.  Amma mən bəzən qohumların bizə gəlməsinə sevinərdim.Çünki,   ən azından anamın qəmli baxışlarından xilas olardım.Q  əribə hal bu idi ki, orta məktəbdə qiymətlərim ”5” olduğu halda, anamın mənəvi dərslərindən, ”2” alardım.O, m  ənə hər zaman deyərdi. ”Sən güclü olmalısan, əsl kişi olmalısan”.Bu sözl  ərdən sonra isə, güclü, yoxsa zəif olduğumu xəyal edərdim.Anamın n  ə üçün mənim güclü olmağımı istəməsi, mənim üçün böyük bir sual olaraq qalırdı.

  Müharibə dövründə bəziləri də, var idi ki, insanların bu ağır günlərindən istifadə edərək, yaşayışını yaxşılaşdırmaqla məşğul idi.  Onların övladları da, özlərinin tayı idi.  Qəribə burasında idi ki, atam erməni daşnaqlarına qarşı vuruşduğu halda, mən “özündən razı” uşaqlarla söz savaşına çıxardım.  Bəzən onlar məni ələ salır, yeri gələndə isə rişxəndlə sancırdılar.  Amma onların qarnı tox, mənim qarnım isə ac idi.  Onlar özlərini, mən isə ətrafda yaşayan acları fikirləşirdim.   Anam hər gün mənə öyüd nəsihət edərdi.  Hər kəsə yaxşılıq etməlisən pis işlərə baş qoşma deyib, gözlərimə baxardı.  Bəzən anamın sözlərinə, ürəyimdə haq qazandırırdım.  Gecələr isə evimizin qapısının döyülməsi, anamı narahat edərdi.  Çünki hansısa qonşunun çörəyinin qurtarması, bizim evdə çörəyin azalmasına səbəb olardı.  Gecələrin birində belə hadisələrin biri ilə, rastlaşdım.  Qəfil səslənən taqqıltıya, ev yiyəsi kimi çıxmışdım.  Bu qapı taqqıltısına isə, anam gecikmişdi.  Mən isə gecə qapını döyən şəxsə, adımıza yaraşmayan kobudluqla, ”daha bizdə çörək yoxdu”, demişdim.  Qəfil gələn, qəfil getsə də, anamın heyrət dolu baxışları gözümdə qalmışdı. Utanıb, sıxılsam da, daha iş-işdən keçmişdi və mən həmin gün anamın mənəvi dərslərindən yenə də “ 2” qiymət  almışdım.

ardı var.