"Məqamlar" kitabı üzərinə notlar
Ədəbiyyat söhbəti günümüzdə önəm kəsb etməyə başlamış; bu yaxşıdır. Yazıçılar: Elçin və Yaşarın “525-ci qəzet”də dərc olunub, sonra Oxu zalında daha da geniş auditoriyalar qazanmış söhbəti; yaxın günlərdə işıq üzü görmüş “Salam Sarvan. Etimad Başkeçid. Kamal Abdulla. [məqamlar]” kitabı, başqa sözlə: “Məqamlar. Kamal Abdullanın yaradıcılığı ətrafında ədəbiyyat söhbəti” (“Mütərcim”, 2011); bir az da əvvələ getsək: “Tənqid.net” jurnalının 1, 2, 5, 6-cı saylarında Nərmin Kamal və Tehran Əlişanoğlunun “Sərt müstəvidə” internet yazışması bu qəbildəndir. Yenə varsa, lütfən sıranı tamamlayın…
Həm o da yaxşıdır ki: Ədəbiyyat söhbəti ən müxtəlif nəslə mənsub yazarlar arasında baş tutur. 60-cılar (Elçin) və 80-cilər (Yaşar), 70-cilər (Kamal Abdulla) və 90-cılar (Salam, Etimad Başkeçid), 80-cilər (Tehran Əlişanoğlu) və 2000-cilər (Nərmin Kamal)… Bu, ayrı-ayrı dövrlərin həqiqətlərini bir müstəviyə, Ədəbiyyat/sənət müstəvisinə gətirib-çözməyə, yaşanmış bütöv epoxaları duyub-dərk eləməyə vəsilə olur; ta o qədərincə ki: bəlkə sədlər-hədlər-illər-nəsillər aldanış-illüziya-ilğımmış – deyə, ortada bir həqiqət qala – Ədəbiyyat/sənət…
Mən janrı yaxşı bilirəm; və hətta həmişə o iddiadayam ki, məhz bu adla: “Ədəbiyyat söhbəti” (“ədəbi söhbət” yox-ha!) – onu ədəbiyyatımıza mən gətirmiş, vaxtilə nə az, nə çox: yüz yazı yazmış (bax: “press-Fakt” qəzeti, 1995-1997) və elə ilk yazıdaca düsturunu vermişəm: “Ədəbiyyat söhbəti Ədəbiyyat olan yerdə var, ya əksinə: Ədəbiyyat söhbəti var isə, orda bəs Ədəbiyyat var…” (“press-Fakt”, 18-25 avqust 1995) O Ədəbiyyat söhbəti ki, ol zamanlarda Oxucu ilə kontakt qururkən, “böyük sınmalar”, postsovet dumanı içrə çətin ərsəyə gəlir, çevrə cızırdı; indi budur, konkret ünvan: Elçin yaradıcılığı, Kamal Abdulla yaradıcılığı ətrafında asanlıqla ayaq açır, yeriyir, Ədəbiyyat/sənət polemikalarına meydan verir. Demək, ortalıqda Ədəbiyyat var…
Əvvəl-əvvəl “Məqamlar. Kamal Abdullanın yaradıcılığı ətrafında ədəbiyyat söhbəti”nə diqqət edək; çünki bu, günümüzə daha yaxın Ədəbiyyatın söhbətidir. Kamal Abdullanın kolossal yaradıcılığı var: dilçi-alim, ədəbiyyatçı, tənqidçi, təhsil və mədəniyyət xadimi, ən nəhayət yazıçı-dramaturq-şair kimi; həm də o bunu 1980-ci illərdən bugünə, vurğuladığım tək: tariximizin çox laübalı, təzadlı, kataklizmlərlə dolu bir mərhələsindən, heç nəyə/ heç kimə güzəşt etmədən keçirib gətirmiş. Elə bu da [məqamlar]-da kolossal mövzulara toxunmağa imkan verir.
Onu qeyd edim ki: həmin epoxanı (1980-lərdən bugünə) yazılarımda mən milli modernizm, yaxud da [məqamlar]-ın da bəyəndiyi müqayisə ilə [5-ci məqam, səh. 83] desəm: “gümüş dövr” hadisəsinə nisbət verirəm. Dövrün bu və ya digər qədər (yanıb-sönən, sönüb-yanan) parlaq imzaları var: Ramiz Rövşən, Vaqif Səmədoğlu, Vaqif Bayatlı, Mövlud Süleymanlı, Aqil Abbas, Afaq Məsud… Lap əvvəldən varsa da, bir yazar olaraq Kamal Abdulla imzası bu sırada qəfil və ən sonda parlayaraq, sanki bütün nöqtələri yerinə qoymaq əzmilə çıxış edir…
Mövzu-problematika
Heç təsadüfi deyil ki: milli mədəniyyətdə, o sıradan Ədəbiyyatda “boşluqlar” mövzusu [məqamlar]-ın əsas leytmotividir: “Azərbaycan dünyam mənim!”–? genişliyi/darlığından yazarın yazı masası arxasında keçirdiyi: “Sən nə üçün yazırsan?” duyğularının darlığı/genişliyinəcən; sosiumda “Heç kəs heç kəsin kitabını oxumur!” xırdalıqlarınacan. Hətta bu, Ədəbiyyat söhbətinin bir qədər təlatümlü, aqressiv forma-struktur səciyyəsinə də sirayət etmiş: o inteqral mötərizə ki var [məqamlar], bütövlükdə müəllif niyyətini gizləyir: məqamlar? məqamlar! məqamlar-məqamlar… məqamlar (…) – 15 mövzu-məqam ətrafında əsər boyu elə hey törəyib-artmaqda, bir az da, bir az da xırdalanıb-xırpalanmaqda davam edir və sanki sonsuza qədər əlçatmaz olduğunu (?!- …) işarələyir… Bunun özündə bir modernizm effekti var.
Gələk, Söhbətin konkret problematikasına: nədən Azərbaycan bu gündədir; belə qapalı və adamayovuşmazdır? “…biz özümüz qəribə-qəribə ideoloji diversantlar yaradıb sonra da özümüzdən xəbərsiz onların əsirinə çevrilmişik…
“Azərbaycan – dünyam mənim!” aza qane olmaqdır, daha nəyəsə can atmamaqdır, dünyadan qaçmaqdır. Nəticədə yenə də bizim milli tənbəllik manifestimizdir…” [4-cü məqam, səh. 68-69] Kamal Abdulla problemi təkrar-təkrar mental aldanışlarımızda görür: “Ümumiyyətlə, mən belə düşünürəm ki, bütövlükdə bir xalqa “şair xalq”, “qəhrəman xalq” deyilirsə, bu ifadələr xalqı yaxşı mənada təqdim etmir. Bunun özü qanan adam üçün bir dərddir. Bütövlükdə şair və yaxud rəssam xalq olmaq mümkün deyil…” [1-ci məqam, səh.10] “Siz heç bir ingilisə rast gəldinizmi ki, özünə Robin Qudun nəvəsi desin? Bir rus görmüsünüzmü, ən çılğın məqamda belə özünü Puqaçovun, Razinin, lap elə böyük Pyotrun nəvəsi, nəticəsi kimi simvollaşdırsın?! “Azərbaycan – dünyam mənim!” bizi Koroğlunun, Babəkin nəvələrinə çevirib. Biz öz doğma babalarımızı az qala unutmuşuq…” [4-cü məqam, səh. 69]…
Yadımdadır ki: mənim də belə bir Ədəbiyyat söhbətim vardı: “Mentalitet mərəzi” (press-Fakt, 24-30 may 2006); fəlsəfəsini “Dad yarımçıq əlindən!” postulatında arayır, milli ədəbiyyatın tarix boyu fakta diqqətini qabardırdım. Bəs Dərd var isə, dərmanı gərək; Kamal Abdulla da stratejini Dünyaya açılmağımızda görür: “Əgər biz bütövlükdə nəinki öz yazdıqlarımıza, hətta dünya ədəbiyyatına mənən açığıqsa, bu, böyük nemətdi. Azərbaycanlı naturası dünya mədəniyyətini, dünya harmoniyasını öz içindən keçirə bilir, yəni dünya ilə bizim aramızda böyük mənada götürsək, ciddi mənəvi baryer yoxdu, bu, son dərəcə vacib məsələdi, çox müsbət bir haldır…” [1-ci məqam, səh. 10].
Bəs bu halda nədən indiyənəcən dünyaya açıla bilməmişik; [məqamlar] bu dəfə milli natura ilə onun üzərində yüksələn rəsmi mədəniyyət, o sıradan Ədəbiyyatdakı baryerlərə diqqət kəsilir. Nədən ədəbiyyatımızda hər zaman “içtimai borc” duyğusu zəif olmuş; K.Abdulla buna bircə misal, Süleyman Rəhimovun “Mehman”ını yada sala bilir. “İctimai və ya şəxsi” motivini məhz “Mehman”, özü də kifayət qədər “kobud” şəkildə (sosializm realizmi çərçivəsində) öz içində həll edir” [6-cı məqam, səh. 93]. Nədən bəs “şairlərimizin söykənməli olduqları fəlsəfi-intellektual konsepsiya yoxdur!.. Şeirdə gəlişi gözəl deyimlərin, misraların oluşu (təxminən: “bircə ondan razıyam ki, özümdən narazıyam” tipli) hələ onun fəlsəfi şeir olması demək deyil…” [7-ci məqam, səh. 104].
Bəs nədən ədəbiyyatımızda: günah hissi yoxdur; “Ədəbiyyatımızda, əslində, çox şey çatışmır. Unutduğumuz da var, yəni əvvəl bu olub, indi yoxdur. Mən həmişə bir hissi bizim ədəbiyyatımızda çox axtarmışam, amma əbəs yerə axtarmışam… tapa bilməmişəm. Bu hissin adı günahdır. Rus ədəbiyyatının möhtəşəmliyi həm də onun onurğa sütunu olan günah hissinə münasibətindən doğur…” [3-cü məqam, səh. 64]. [məqamlar] azca misalları kökdə tapır, Füzulidə: “Füzuli birdən çox – iki, üç məna oynamalarını bir sehrbaz kimi bir-birinin içində gizlətməsilə böyük deyil. Füzuli Məcnunun dili ilə açıq-aşkar, gizlətmədən Allahına müraciətlə: “bütün dünyanın qəmini yığ və mənim qəlbimdə cəm elə ki, dünyanı bu şəkildə qəmdən azad edəsən (“həm ver mənə qəm yemək kəmali, həm aləmi eylə qəmdən xali…”)” deməsilə böyükdür” [2-ci məqam, səh. 50] və bir də, təbii ki, “Kitabi-Dədə Qorqud”da…
Əvəzində, bəs ədəbiyyatımızda nə var? Sovet dönəminin bizi iç baryerlərimizə daha da gömən çərçivələri var: “Bizim yazıçılar, şairlər, əlbəttə, mən sovet dövrü ədəbiyyatımızı nəzərdə tuturam, ta XX əsrin sonlarına qədər, hələ bəlkə bu gün də daxil, belə demək mümkünsə, yazanda “Allaha pənah” yazırdılar…” [7-ci məqam, səh. 103-104], 1960-80-ci illərin ideoloji yalanları var! Ki, Kamal Abdulla bunu dürüstlüklə “Litinstitut uydurmaları” adlandırır: “Litinstitut uydurmaları” özü haqqında böyük bir kitab yazılmasına layiq mövzudur. Bu institut bütövlükdə sovet əxlaqına, sovet məfkurə və dünyagörüşünə ədəbiyyat məkanından dəstək verilməsi üçün yaradılmış bir yaradıcılıq məkanı idi…” [5-ci məqam, səh. 78] Və rəsmi status qazanmış bu Ədəbiyyatın “ciddi ədəbi enerji qaynağı” kimi pozitivini unutmadan, bütövlükdə psevdo-mahiyyətini bizdə ilk dəfə gündəmə gətirir, bircə-bircə: “ədəbiyyatda səmimilik”, “ürək-beyin” qarşıdurması, “həyatın doğru əksi”, “ədəbiyyat xalq üçündür” və bu kimi digər psevdo-problemlər, ədəbi uydurmalar” zəminində çözür.
Görmək çətin deyil ki, Kamal Abdulla, pozitiv enerjili 1960-80-ci illər ədəbiyyatı da daxil olmaqla bütövlükdə sovet dönəmi ədəbiyyatının rəsmi mündəricəsi, kriteriyalarına qane deyildir: “Bir fəlsəfi prinsipin, dünyagörüşünün arxasınca düşüb (Nəsimi, Füzuli kimi), onu, necə deyərlər, “özəlləşdirib” yazan yoxdur…” [7-ci məqam, səh. 104]. İstər estetik, istər ideya planında 1960-cıların gördüyü iş ən çox maarifçi səciyyəsi ilə qiymətlidir; bu baxımdan [məqamlar] bir daha, mənim də gəldiyim qənaəti təsdiqləyir; yazılarımda mən bunu “neomaarifçilik” kimi qeydə alıram (). Bu ki: “Mikayıl Rzaquluzadə, Nəbi Xəzri, Anar… Dədə Qorqudla bağlı hekayələr, pyeslər yazdılar, filmlər çəkdilər…” məqamına münasibətdə Kamal Abdulla deyir: “Mən heç vaxt deməmişəm və demərəm ki, bu sonuncu fəaliyyət gərəksizdir. Yox yəqin ki, müəyyən maarifçi səbəblərə görə o da lazımdır. Amma bu fəaliyyət yeganə olmamalıdı. “Dədə Qorqud”dan təkan alaraq bu mətnin çərçivəsindən kənara çıxmaq ədəbi-filoloji, hətta tarixi borcumuzdur. Mən, Molla Nəsrəddinin sözü olmasın, ayağımı “üç dəfə” cızıqdan kənara çıxardım və deyilən bütün hədyanları öz üzərimə qəbul etdim. O birilər üçün, inşaallah, asan olar…” [14-cü məqam, səh. 159]
Beləliklə, qaldırılan bütün problematikanın milli həyat, Ədəbiyyat və sənət müstəvisində maarifçi xarakterinə baxmayaraq (nədən biz bu gündəyik?), [məqamlar] heç də onun çözümünü bu planda görmür; üstəlik “cızıqdan çıxma” imperativini irəli sürür. Bu isə bizi “Məqamlar. Kamal Abdullanın yaradıcılığı ətrafında ədəbiyyat söhbəti”nin fəlsəfi-dünyagörüş əsası üzərinə aparır. Özünəqədərki ədəbiyyatda fəlsəfi konsepsiya zəifliyi (hətta: yoxluğunu!) aktuallaşdıran Söhbətin özü bəs hansı fəlsəfi fikir və nəzəri düşüncə baqajı üzərində qərar tutur?
Dünyagörüşü, sənət nəzəriyyəsi
Əlbəttə, təkcə elə statistik qeydiyyat: antik Miflər aləmi, Homer, Evripid, Sofokl, Sokrat, Platon, Aristotel, Vergili, Dante, Şekspir, Molyer, Servantes, Rembrandt, Avarreos, Dədə Qorqud dünyası, Nizami, Füzuli, Xətai, Avarreos, Nyuton, Volter, Höte, Humboldt, Şellinq, Şopenhauer, Kyerkeqor, Nitşe, Stendal, Hüqo, Bodler, Rembo, Tolstoy, Dostoyevski, Çexov, Freyd, Yunq, Hüsserl, Berqson, Yaspers, Haydegger, Orteqa-i-Qasset, Mirzə Fətəli, Mirzə Cəlil, Sabir, Ə.Haqverdiyev, Cavid, Cabbarlı, Vurğun, Kafka, Coys, Kamyu, Vulf, Prust, Eliot, Uayld, İonesko, Bekket, Sartr, Platonov, Bulqakov, Pasternak, Brodski, Voznesenski, R.Rövşən, Kantor, Fuko, Borxes, Markes, Folkner, Bart, Derrida, Eko… – kifayətdir ki, Söhbətin hansı intellektual məcrada getdiyini duyasan; amma daha vacibi bu yükü çəkən fikir qatarını müəyyənləşdirməkdir…
[məqamlar] dəfələrlə, ən müxtəlif yönlərdən, Kamal Abdullanın çox sevdiyi Xorxe Luis Borxesdən eyni bir sitat üzərinə gəlir: “Ədəbiyyat idarə edilən yuxudur”. Bu işıqda kitabda qabardılan problematikaya təfsir verərsək, belə görünəsidir ki: bizim milli varlığımız nə zamandır “qəflət yuxusu”ndadır. Doğrudur, bu ifadəni (“qəflət yuxusu”) mən maarifçiliyin leksikonundan götürüb, yanaşı gətirirəm. Əslində, maarifçilik hərəkatı, romantizm hərəkatı, tənqidi realizm ədəbiyyatı üçün də hədəf budur – “qəflət yuxusu”!; görünür, “idarəedici”nin – maarifçi subyektin missiyası qaneedici deyil; o, Yuxunu “idarə etmək” yox, Yuxudan “oyatmaq”, “ayıltmaq” problemi üzərində düşünür. Füzuli demiş: Bu əhvala yuxu əhvalı demək mümkün isə… – məhz modernizm “yuxu halı”mıza ciddi şəkildə yanaşır; onu dərk etməyə, anlamağa, təsir üsullarını dəyişməyə çağırır.
[məqamlar]-ın geniş şəkildə qoyduğu: Sənət nədir? Sən nə üçün yazırsan? Ədəbiyyat sizinçün nədir? Özünüzü şair hiss edirsinizmi? və s. kimi Ədəbiyyatın/sənətin qnoseoloji və metafiziki təbiətini təyin edən suallara cavab axtarışları da məhz buradan, milli mədəniyyətdə modernizm ehtiraslarından nəşətlənir: “Və bir də çox böyük anlamda onun (“Sən nə üçün yazırsan” sualının) cavabını, sadəcə bilmirsən. Bilmirsən ki, nə üçün yazırsan. Nə üçün yazdığını bilməyəndə, deməli, yazmaya bilməyəndə yazırsan və deməli, bu zaman əsl sənətdir və ya əsl sənət deyil, deyə bilmərəm, amma təmiz sənət yaradırsan…” [7-ci məqam, səh. 100]; “Mənə indi də elə gəlir ki, yazı prosesi çox maraqlı bir sürədi. Əsl sənətkar bu prosesin özündən mənəvi ləzzət alır, onun mükafatı budur…” [7-ci məqam, səh. 99]; “Nə bir addım sağı görürəm, nə bir addım solu. Qaranəfəs, yüyrək gedirəm. Yoxsa, əlbəttə, yıxılaram. Hətta bu məqamda gözlərini də gərək bərk-bərk yumasan. Elə bilirsən, belədə qaranlıq səni bürüyəcək?! Yox, mən gözlərimi bərk yumanda işıq görürəm…” [12-ci məqam, səh. 142]; “Günahım olsa da, olmasa da, amma normal halımda mən özümü daha çox günahkar adam kimi hiss edirəm. Və daim etiraf edirəm. Soruşsaz ki, nədir günahım, onu da bilmirəm. Günahı etiraf etməyin dili isə şeirdir. Etiraf edən hökmən şeirlə danışır…” [3-cü məqam, səh. 53]
Və diqqət edilərsə, bu sualların heç biri sosiumdan, cəmiyyətdən deyil də, Sənətin bilavasitə mahiyyətindən qoyulur; və heç də sosial varlıq, millət övladı, vətəndaş İnsana yox, cəmisini təmərküzləşdirmiş ayrıca fərdə, birbaşa İnsan içinə yönəlir: “…mən inanıram ki, inanmaq istəyirəm ki, hər bir adamın öz həqiqəti var. Nə qədər adam varsa, o qədər də həqiqət var. Bəlkə də o qədər dünya var. Bəlkə, o qədər tarix və zaman var…” [5-ci məqam, səh. 81]
Bu, bəli, Modernizmin: “Sənət sənət üçündür” nəzəriyyəsidir ki, var: “Kim desə ki, o, xalq üçün yazır, ona inanma. Xalqın bu məsələlərə, yəni sənət məsələsinə qəti dəxli yoxdur. Kim desə ki, özümçün yazıram – bax, bu, ən azından maraqlıdı. Ədəbiyyatın bir böyük dərdi də budur: o, “kimin üçün yazırsan” sualına ən səmimi cavabı axtarıb tapmaq istəmir…” [7-ci məqam, səh. 102] Elə bu nöqtədən də əsər və Əsər fərqi görünməyə başlayır: “Əsər oxumaq “göz ucu” ilə olmur. Bu çox ciddi əqli prosesdir. …ciddi bədii əsərləri (məncə, lap elə hamısını) nağıl kimi birnəfəsə oxumağın vaxtı keçdi…” [15-ci məqam, səh. 167]; və Kamal Abdullanın israrla vurğuladığı: Oxucu, oxucu və oxuyucu differensiallığı yerini alır: “Yazıya son nöqtəni qoyduqdan yalnız sonra Oxucu mənim “mürşidi-kamilim” olur. Bu zaman artıq mənim üçün bu Oxucunun fikri son dərəcə qiymətli və əzizdir… Amma oxucu (kiçik hərflə yazılan, sıravi oxucu) öz rəyində sərbəstdir. Oxuyucuya gəldikdə isə o, məni çox az və yaxud heç maraqlandırmır” [13-cü məqam, səh. 149]
Maarifçi funksiyadan qurtularaq Yazıçının missiyası da dəyişir; Sənətkar – medium kimi, özündə ilahi və yer qatını birləşdirir: “Bilmirəm. Yəqin ki, daha çox məhşər ayağında mənə veriləcək suallara cavab axtaran, bəzən tapan, bəzən tapmayan bir adam kimi özümü hiss edirəm…” [3-cü məqam, səh. 53]; “Ədəbiyyat mənim üçün əlçatmazlıqların reallaşma məkanıdır… Amma qələmi əlimə alıb nəsə yazandan sonra mənə elə gəlir ki, yer üzündəki bütün gözəl mahnıları gözəl bir səslə, özü də səhvsiz-zadsız oxumuşam… Əlimin çatmadığı sevdalar fırlanıb başımda. Yazı yazandan sonra onların hamısına çatmışam…” [10-cu məqam, səh. 123-124].
Təbii ki, bu halda lokal sərhədlər bəşəri bütövün yanında cılız görünəsidir: “Belə bir anlayış var: ümumbəşəri mədəniyyət, ümumbəşəri mənəvi sərvətlər xəzinəsi. Bu anlayışın içində artıq Qərb, Şərq, Şimal, Cənub yoxdur. O, kompasla idarə olunan bir məkan deyil, o, çox spontan və gizli gedən proseslər nəticəsində bəzən zərrə-zərrə, bəzən isə ton-ton yığılır, yığılır və nəticədə, insanlıq üçün vahid mədəniyyət xəzinəsi, mənəvi ləzzət mənbəyi yaranır…” [3-cü məqam, səh. 54] “Heç bir mədəniyyət ancaq özünə “isnad” etmir, edə bilməz. Biz kimik, daha çox Avropa mədəniyyətinin daşıyıcılarıyıq, ya Şərq mədəniyyətinin, ya da öz milli dəyərlərimizin?! Biz bu hədəflərdən hansına yönəlməliyik? (“Anamın kitabı” sindromu!) Ayrı-ayrılıqda heç birinə! Bu üç hədəfin nisbəti isə kəskin dəyişkən ola bilər…” [2-ci məqam, səh. 50]
O halda Müqayisələr nəinki gərəkli, mütləq və labüddür də: “Biz özümüzünkünü onlarınkı ilə müqayisə etməyin sirlərini öyrənməliyik…”; halbuki indiki halda tədqiqatlarımız “Azərbaycan ədəbiyyatının hər hansı nümunəsini dünya ədəbiyyatının – qədim antik dövrdən, qədim Misir, hind, Çin, İran, türk mədəniyyətlərinin məxəzindən gələn, bu gün bir çox duyum və təqdim prinsiplərindən şaxələnən, “izm”lərə bölünən, birləşən, yenə ayrılan, yenə birləşən dünya ədəbiyyatının o möhtəşəm və mürəkkəb mənzərəsinin fonunda onun bir elementi kimi təsəvvür etməyə imkan vermir…” [5-ci məqam, səh. 82-83].
Göründüyü kimi, Kamal Abdulla Müqayisənin zəminində heç də yalnız “mətnin üst qatı”nda olan, sonrakı ayrılmaları qoymur, halbuki bunun da öz önəmi var (“Bu suallara cavab axtarmağa dəyər, çünki o cavablar bizi “onlarla” daha yaxın edir. “Onlara” yaxın etmir, “onlarla” yaxın edir. Fərqi var”, səh. 83); çarəni altqatlara, antik miflərə, Dədə Qorquda, qədim mədəniyyətlərə, dünya əsaslarına qayıtmaqda görür. Başqa sözlə: arxetiplərə pənah aparır. Bu, təbii ki, Yunqdur!
İdeya-qayə
Bu yerdə “Məqamlar. Kamal Abdullanın yaradıcılığı ətrafında ədəbiyyat söhbəti”nin İdeya əsaslarından danışmağın zamanıdır. Mənimcə: qayə – Modernizmi bütün dərinliyi ilə milli mədəniyyətə tanıtmaq, gəlişdirmək, Oxucuların malı etməkdir; belə ki, milli varlıq onu tamlıqda intixab-dərk etmədən, axıracan yaşamadan ötüşməyəsidir…On beş il öncə mənim də belə bir Ədəbiyyat söhbətim olmuşdu: “Həmən tanıdığımız XX yüzil” (press-Fakt, 06-12 sentyabr 1996); bizdən yan ötən XX əsr dəyərlərini çizgivari (qəzet guşəsi həcmində) qabartmağa çalışırdım. “Ədəbiyyatımız dünyanı tərpədən bir sürü motiv və mövzulara gözünü, qulağını qapadı, onları görmədi, eşitmədi…” [6-cı məqam, səh. 86] – Kamal Abdulla “kəsirləri” islah etməyə çağırır: – bu, Ziqmund Freyddir, bu Karl Yunqdur, psixoanalizin bədii yaradıcılıqda işləkləridir; “Dünyanın tapındığı elmi, sosial prinsiplər dünya ədəbiyyatının da, bütövlükdə mədəniyyətinin də, incəsənətinin də canına yeridi, bu yeni məkan nöqtələrində özünü ən azından sınadı, yerini möhkəmlətdi. Bəs biz hansı bədii-estetik prinsiplərdən (hələ fəlsəfi yozumu və dərketməni demirəm) danışa bilərik?! …Hər şey təhtəlşüur səviyyədə, hər şey kor-koranə…” [6-cı məqam, səh. 89] Halbuki: “Dünya yazarlarının, modernistlərdən danışıram, tutalım ki, İoneskonun, Bekketin, Sartrın teatr yaradıcılıqları absurdluq müstəvisində idi, amma bu absurd bədii yaradıcılığın dərinindən Şopenhauerin, Nitşenin, Berqsonun, Qusserlin, Freydin, Yunqun, Haydeggerin… və başqa müdriklərin bir çox elmi prinsip və modelləri boylanırdı… Eləcə də Kafkanın, Coysun, Kamyunun, Vulfun, Prustun, Eliotun və digər modernistlərin söykəndiyi bünövrə haman dediyim fəlsəfi bünövrədir…” [7-ci məqam, səh. 104-105]…
Amma Kamal Abdulla milli mədəniyyətdə modernizmin təsir əhatəsini sadəcə axtarmaqla qalmır, problemin əyani həllinə çalışır. “Literaturnaya qazeta”da dərc etdirdiyi antik motivli hekayələri ilə rusları belə heyrətdə qoyur. “Sirriçində nəğmələr”i ilə gizli Dədə Qorqud arxetiplərinə varır. “Azərbaycan ədəbiyyatının Bermud üçbucağı” adlandırdığı romanlarının missiyasını məxsusi qabardır: “Mən filoloqam və gözəl bilirəm ki, bu romanla nə etmişəm, nəyə nail olmuşam. Hansı etik-mənəvi və estetik boşluqları doldurmuşam. Elə o biri iki romanla da həmçinin. Elə bu yetər ki, mənim hər romanım Azərbaycan mənəviyyatının, bəlkə də, unudulmuş nöqtələrinə işarə edən çox vacib bir düstur formalaşdırır. “Yarımçıq əlyazma”nın düsturu budur: “Özün üçün büt düzəltmə!” “Sehrbazlar dərəsi”nin düsturu budur: “İntiqam hissilə yaşama!” Və nəhayət, “Unutmağa kimsə yox…” romanından çıxan düstur budur: “Bir dünya ilə kifayətlənmə!” Bu düsturlar mənim romanlarımın ideoloji kvintessensiyasıdır…” [14-ci məqam, səh. 160] Həmin missiya ilə Kamal Abdulla, əslində, bizdə həddən ziyadə uzanmış “maarifçilik əsrinə” yox! – deyir, bizi dünyaya və eyni zamanda daha dərin köklərə bağlayan modernizm hadisəsi üzərində düşündürür!
Məqalənin əvvəlinə qayıdırıq; mənə görə: Kamal Abdullanın əsaslandırmağa çalışdığım konseptual modernizmi heç də özünəqədərki sıranı sərf-nəzər etmir. Əksinə, [məqamlar]da bu və ya digər qədər Ramiz Rövşənin də, Vaqif Səmədoğlunun da, Vaqif Bayatlının da, epizodik bir çox başqa milli modernistlərin də adı keçir. Ümumən də, Kamal Abdulla “bizim zamanımızda yaranan əsərlərin ümumi səciyyəsi”ndən danışırkən bir “qayıdış” motivinə diqqət çəkir: “Bu ümumi səciyyənin üç səbəbi var. Birinci səbəbin adı qayıdışdır. İkincinin adı qayıdışdır. Üçüncünün də adı qayıdışdır. “Ol zamanlar”da nə hikmət varsa, ora qayıdış! Bizim zamanımız heç zaman heç bir qələm sahibinə “bizim zamanımız” olmayıb” [14-ci məqam, səh. 161]…
Üstəlik, Ə.Əylislidən başlayıb Aqşinəcən (Elçin, Anar, R.Rövşən, M.Süleymanlı, İ.Hüseynov, R.Rza, S.Vurğun, H.Cavid, Etimad, Salam) bir çox yazarların “qayıtdığı” (ekzistensial) məqamları da cızmağa səy edir: “Hər kəs qayıdır. Hər yazan da ancaq və ancaq öz qayıdışını yazır. Qayıdışını “çıxara” bilmədiyimiz yazar, əslində, yoxdur” [15-ci məqam, səh. 170]. Bu həm də elə ədəbiyyata modernistik baxışın və millli modernizm ədəbiyyatının özüdür; sərhədləri də XX yüzildən o yana ötmür…
Mən bu yazıda polemikaya girməyə cəhd etmədim. Kolossal bir Söhbətin konsepsiyasına bacardığım qədər varmağa çalışdım. Söhbətin digər iştirakçılarından yan ötməyim də oxucunu çaşdırmasın. Axı, prinsipcə, Salam və Etimadın Söhbətdə iştirakı heç də məndən (Oxucudan!) artıq deyil; polemikaya girməyib, daha çox replika mövqeyində durur, qismən magistral mövzulara münasibət bildirməklə kifayətlənirlər. Bu – təbiidir; çünki [məqamlar] bir Ədəbiyyatın – Kamal Abdulla yaradıcılığının diktə elədiyi Söhbət olub, ətrafında nə varsa da: ədəbi barrikadalar söhbətimi olsun, ədəbi kluar dedi-qodularımı, tənqid-dəyərləndirmə-mükafat – hər növ dünya qayğıları, Dil-tərcümə-tanınmaq şansları, biçarələrin və xoşbəxtlərin ədəbiyyatı… – növbənöv mövzular məhz burdan qaynaqlanır-törəyir, Söhbətə dad-duz qatır, çalarlar-intriqalar gətirir; bəzən isə mahiyyətə çox da toxunmayıb, elə çevrədən kənarda da qalır…
Düşünürəm ki, Salamın, Etimadın Ədəbiyyat söhbətləri hələ irəlidədir; məsələn, bu – daha sonrakı nəsildən olan yazarlarla dialoqlarda daha bariz təzahür edə bilər; deyək: Salam və Qismət arasında, yaxud Etimad Başkeçid və Mirmehdi Ağaoğlu arasında və s. Söhbətin bir yerində Kamal Abdulla Ədəbiyyat savaşında dəyərlərin üstünlüyünü vurğulayaraq deyir ki: “Barrikadanın bu biri tərəfindəkilər (Anar və başqaları) ona görə uzağı görə bilirlər ki, onların dayaqlandıqları, söykəndikləri mənəvi sütunlar var və onlar bu sütunları öz mənəvi sələfləri saymaqdan usanmırlar” [2-ci məqam, səh. 35]. Eyni sözləri [məqamlar] və onu irəli gətirən Ədəbiyyat barəsində də söyləmək olar. Ədəbiyyatın olduğu ərazilər epoxadan epoxaya, onillərdən onillərə, nəsillərdən nəsillərə məhz bu cür genişlənir, artır.
