Bu yazı Niçenin nə tərifi, nə də tənqidi deyil. Bu yazı qısaca Niçenin üstinsan (übermenş) fəlsəfi terminin onun dahiyanə kəşfi, yoxsa öz travmalarına fəlsəfi maska geydirərək gizlətmək cəhdi idi sualının bir növ cavabıdır.
Dindar atanın allahsız oğlu
Niçenin atası protestant keşişi idi. 5 yaşı olanda atası ölür. Sonra qardaşı da ölür. Və Niçe "qadınlar bazarı"na düşür. Nənəsi, dul anası, bacısı və subay xalaları ilə yaşamalı olur. Sonrakı illərdə bu qadınlarla keçirdiyi həyat düşüncələrinə təsir edəcəkdir.
Atasız böyüyən Niçe "ata axtarışında" olur. Bir çox filosof və yazıçılardan təsirlənir. Xüsusilə Stoiklərdən və Heraklitdən, Şopenhauer və Darvindən. Adətən atasız böyüyən uşaqlarda atalıq sevgisini kompensasiya edəcək biri lazım olur. Kiməsə sığınmaq və ideallaşdırmaq istəyirsən. Çünki psixoloji cəhətdən yanaşsaq, atamız Tanrının yer üzərindəki prototipidir. Yaxud kölgəsi. Tanrı da deyir, mənəm haqlı, mənim sözüm qanundur, atamız da elə deyir. Atası ölüb və Niçe yeni "ATA" yaratmalıdır. Prototip ölübsə, birbaşa Tanrıya yönəlməliydi filosof. Amma bunu etmir.
Tanrının qatili
Artıq gənc Niçe 18-20 yaşlarında tanrıya qarşı inancını itirir. Buna dindar atasının vaxtsız ölümü, oxuduğu kitablar və mifologiyalar səbəb olur. 1865-ci ildə 20 yaşı olarkən bacısı Elizabetə yazdığı məktubunda "rahat yaşamaq üçün inanmalı, həqiqəti tapmaq üçün sorğulamalısan" deyirdi. İlk dəfə isə "Şən Elm" adlı kitabında Tanrının ölümünü bir dəlinin dilindən elan edir: Gott ist tot (Tanrı öldü -alm.)
Niçenin yerində başqası olsaydı belə etməzdi. Nəinki Tanrıya qarşı inamı itdi, hətta onu öldürdü də. Bu artıq o demək idi ki, Niçenin inanmağa və təsəlli tapmağa sığınacağı yoxdur. O inanmağı yox, düşünməyi seçdi. Amma insan nəyəsə inanmalı və sevməlidir. Niçe itirilmiş inam və sevgi hissinin yerinə nəyisə qoymalı idi. Həyatında kişi obrazlarını itirmişdi. Atası balaca ikən ölmüş, Tanrını isə özü öldürmüşdü. Niçe bu çətin vəziyyətdən çıxmalı idi.
Qadınlarla bəxti gətirmir
Niçenin bacısı və anası dindar qadınlar idilər. Anası ilə münasibətləri yaxşı deyildi. Bir tərəfdən Niçenin qadınlarla münasibəti Şopenhaueri xatırladı və təsadüfi deyil ki, Niçe gəncliyində onun fəlsəfəsindən çox təsirlənmişdir. Ailədaxili qadınlarla münasibətindəki uğursuzluqlar onu fahişəxanaya aparıb çıxartdı. Sonradan həyatında ağıllı və gözəl qadının əksikliyini hiss edən Niçe Salome-yə aşiq olur. Gözəl dost münasibətləri olsa da, sonradan onun evlilik təklifi şairə qadın tərəfindən rədd edilir. Qadın Niçenin dostunu sevirmiş.Əlbəttə ki, Niçenin qadın siyahısında Riçard Vaqnerin xanımı Cosima-ya qarşı məhəbbəti də uğursuz olur və qurulan dostluqları sonradan elə bir həddə çatır ki, Cosima Niçe haqqında "masturbasiya eləməkdən beyni çürümüş xəstə adam" sözlərini deyir. Və həyatı boyu qadınların ona yaşatdığı bu travmalar onun fəlsəfəsinə təsir etmişdir. Atası uşaqkən ölmüş, Tanrının qatili olmuş, qadınlarla həyatı boyu bəxti gətirməyən, kitabları demək olar ki heç oxunmayan tərk edilmiş tənha filosofun bir çıxış yolu vardı: ÜBERMENŞ!
Übermenşi yaradır
Bura qədər oxuduğunuz üçün təşəkkür edirəm. Elə əsas hissə burasıdır. Belə ki, "Übermensch" almancadan tərcümədə "insanüzəri, üst(ün)insan, fövqəlinsan, insanüstü" kimi mənaları vardır. İlk dəfə bu sözü qədim roma yazıçısı Lucian "hyperanthropos" (hyper-üst, üstün, anthropos -insan) kimi işlətmişdir. Übermenş və hiperantropos sözləri gördüyünüz kimi eyni mənalı sözlərdir.Dəqiq deyə bilmərəm, Niçe bu sözü Lucian-dan götürüb ya yox, amma qədim yunan-roma ədəbiyyat və fəəsəfəsi bilicisi olan Niçe çox güman bu sözə rast gəlmişdi. Niçenin Zərdüştü hipernatropos -üstün insan idi. Onda sual yaranır ki, bəs Lucian haradan götürüb və necə yaratmışdır?
Burda artıq mifologiyaya (əslində mitologia) gedib çıxırıq. Romaz mifologiyasına yox, çünki Roma mifologiyası yunan mifologiyasının şəkil dəyişmiş kopyasıdır. Ümumən yanaşanda, mifologiyada 3 cür insan etapına rast gəlinir: insanlar, yarıinsan-yarıtanrılar və tanrılar. İnsanlar adi xalqın nümayəndələri idilər, sənin-mənim kimi. Yarıinsan-yarıtanrılar isə hamımızın mifologiyadan yaxşı tanıdığımız Herakl, Axilles, Perseus kimi qəhrəmanlardılar. Çünki insan və tanrıların cinsi əlaqəsindən yaranmışdılar. Ölümlü insan idilər, amma tanrısal qeyri-adi gücə sahib idilər. Nə tam insan idilər, nə də tam tanrı idilər. Tanrılar məsələsi də aydındır yəqin. Hər şey onalrın əlində idi, hər şey onların istədiyi kimi olmalıydı. Niçe bunları çox gözəl bilirdi. Elə Niçe fəlsəfəsində də bu cür 3-lük var: sürü, insan və üstinsan. Diqqət: insan, yarı-tanrı, tanrı. Niçe bu mərhələlərdə ciddi dəyişiklik elədi. Tanrını öldürmüşdü onsuz da. Tanrının yerinə yarı-tanrını (übermenşi) gətirdi. Niyə? Çünki Niçe bilirdi ki, əgər tanrı varsa, insan üstün olmayacaq, yüksələ bilməyəcək, dustaq, kölə qalacaq. Tanrı insan önündə barrikadadır. Tanrılar həmişə qısqanc və qəddar olublar və bilirdi ki, Tanrını aradan götürmək lazımdır, yoxsa übermenşi-yarı-tanrının yaşamağa imkanı olmayacaq. Tanrını öldürməklə üstün insanı yaratdı. Artıq insan özü Tanrı idi. Mifologiya ilə Niçe fəlsəfəsini müqayisə etsək, mifologiyadakı adi insanlar, yəni xalq Niçedə sürü (qoyun sürüsü) oldu. Tanrı öldüyünə görə yarı-tanrının yerini insan tutdu və yarı-tanrı da Tanrının yerini ələ keçirdi. Beləliklə, Niçe Tanrını taxtdan saldı. Yəni Niçe üçün tanrı fəlsəfə və insanlıq tarixinin palçıqlı ayaqqabıları altında qalıb toza döndü. İndi ÜBERMENŞ vardı. İndi Niçe inana və söykənə biləcəyi "atasını" tapmışdı. İki atası da ölmüşdü, 3-cü atasını özü yaratmışdı. Adı da Übermenş idi.
Əslində bunu yazmaqda məqsədim odur ki,kimsə etalon deyil. Niçe fəlsəfə tanrısı ola bilər, amma tanrı deyil, insandır. Onun da fəlsəfəsini formalaşdıran təkcə oxuduğu kitablar deyil, yaşadığı hadisələr, "travma"larıdır. Necə ki, Platon müəllimi Sokratın ölümündən təsirlənib "Dövlət"i yaratdı; necə ki, Şopenhauerin anası ilə nifrət dolu münasibəti sonradan onu qadınların "monstr"ına çevirdi; və necə ki, Niçenin atasının vaxtsız ölümü onu "Übermenş"in yaradıcısına çevirdi. Artıq Niçenin kişixasiyyətli Übermenşi onun tanrısı idi. Niçedən soruşsan ki, xoşbəxtlik nədir? Deyəcək ki, üstün insan olmaq.
Çox uzatmadan bunu da qeyd edim ki, filosofların adi insanlardan fərqi odur ki, onlar
travmalarını yaxşı gizlədə bilirlər, hətta ona fəlsəfə yükləyərək haqq qazandırmağı da bacarırlar. Bu da onların çıxış yoludur. Həyat elə bir labirintdir ki, hər kəs burdan çıxış yolu axtarır, Kimisi başqalarının yolunu izləyərək, kimisi də Niçe kimi öz yolunu yaradaraq.
16 iyun 2015
